Op avontuur in de polder: De Beemster
Veel mensen zien de Beemster als een gebied met enkel rechte wegen en veel wind. Maar als u het achterliggende verhaal kent, dan wordt uw interesse wellicht aangewakkerd.
De eerste polder in de rubriek ‘Op avontuur in de polder met Klaver’ gaat over de Beemster Polder. De Beemster is niet alleen de eerste polder in deze rubriek, maar ook de eerste grote polder die droog is gelegd. Interessant detail is dat de heren die verantwoordelijk zijn voor deze historische gebeurtenis geen enkele kennis over het droogleggen van een meer hadden. We gaan op onderzoek uit naar meer historische details en raken in gesprek met Jaap Dik, van het Historisch Cultureel Centrum de Beemster.
Gebrek aan landbouwgrond
“Terug naar 1600. Amsterdam was razend populair en groeide explosief. De stadsgrenzen breidde langzaam maar zeker uit en hierdoor kwam er gebrek aan landbouwgrond om graan te verbouwen in de contreien langs de hoofdstad. Daarbij werd het meer De Beemster steeds groter. Bij iedere westerstorm werd er een stuk van de oevers weggeslagen en het meer breidde zich langzaam maar zeker uit”, vertelt Jaap Dik. Deze gebeurtenissen vroegen om actie, waardoor een groep welgestelde heren, waaronder medeoprichter van de VOC Dirk van Os, zich verzamelden. Ze bedachten een plan voor de drooglegging van de Beemster. Een ambitieus plan waarvoor een consortium* werd gesmeed. Toen de club compleet was werd er toestemming gevraagd aan de Staten van Holland voor de bedijking en drooglegging van de Beemster.
Drooglegging
Binnen een paar maanden was er toestemming. Een stuk sneller dan de gemeentelijke molen van nu zal u denken. Maar dit kwam mede doordat één van de initiatiefnemers een broer was van Johan van Oldenbarnevelt**. U begrijpt, er kwam snel akkoord. Eerst werd er een dijk van 42 kilometer lang aangelegd om het meer. “De grond die hiervoor nodig was, werd voorzien door het graven van een grote sleuf langs de dijk, die later de ringvaart moest worden. Daarna begon de drooglegging door de gebouwde molens. Eerst waren het er 30, later breidde dit zich uit naar ca. 50 stuks”, vertelt Jaap Dik. De molens stonden vaak in een 3-gang*** en pompte het water uit het meer in de ringvaart. Van daaruit werd het bij het kanaal van Oudendijk doorgesluisd naar de Zuiderzee. In 1610 was het meer na twee jaar pompen drooggelegd.
Tegenslag
“Net nadat het meer was drooggelegd kwam er een zware storm. De storm sloeg een heel stuk van de dijk weg en het meer stroomde weer vol met water. Een enorme tegenslag. Het project als ‘mislukt’ bestempelen zou een voor de hand liggende reactie zijn, maar deze heren lieten zich niet uit het veld slaan. Ze verstevigden de dijk en maakte hem een meter hoger. Daarna begonnen ze weer met pompen.”’ In mei 1612 was de Beemster voor de tweede keer drooggelegd. Met recht een wereldprestatie.
Verkaveling
De Beemster was volledig drooggelegd en de verkaveling kon beginnen. Van noord naar zuid werd een lijn getrokken als leidraad voor de verkaveling. Later werd deze lijn de Middenweg. Jaap Dik vertelt hoe de verkaveling precies in z’n werk ging. “Er werden zes vierkanten van gelijke afmeting gemaakt, nu kun je deze nog terugzien, ze lopen van kruising naar kruising. De afmetingen hiervan zijn 1852 meter in zowel de lengte als de breedte. Op de helft daarvan, op 925 meter werd een molen- of tochtsloot gegraven om het water af te voeren naar de ringvaart. Deze blokken werden weer opgedeeld in vijf percelen van ieder 185 meter breed. Alles is dus in dezelfde verhoudingen verkaveld. U zal zich misschien afvragen waarom de meterstrekking zo vreemd is? Dit komt omdat er toen nog niet gemeten werd in de huidige metervoering, maar in Rynlandse Roeden, het stelsel wat destijds werd gehanteerd. De financiers kregen naar inleg van de financiën ieder een perceel aangewezen. Deze werden direct uitgegeven voor pacht.”
Buitenplaatsen
Een aantal van de percelen werden door de financiers voor eigen gebruik aangehouden. Ze bouwden er buitenplaatsen en lusthoven, waar ze de vakanties door konden brengen. Deze werden vaak aangelegd met weelderige buitenplaatsen en siertuinen om mee te pronken. Een voorbeeld hiervan is Vredenburg. In museum Betje Wolf staat hier een maquette van. Vredenburg is gebouwd en ontworpen door Pieter Post, die o.a. ook verantwoordelijk was voor het ontwerp van het Mauritshuis in Den Haag. Als u de twee ontwerpen naast elkaar legt, dan ziet u dat ze precies hetzelfde zijn. Helaas is Vredenburg inmiddels verdwenen. Wij vragen aan Jaap hoe dit komt. “Rond 1800 raakte de Beemster ‘uit de gratie’ bij de welgestelden. Het was een gedoe om met de trekschuit naar de buitenverblijven te gaan en Bloemendaal was bijvoorbeeld een goed alternatief. De pacht van de boeren werd omgezet in eigendom en de boeren hadden de buitenplaatsen niet meer nodig. Zo verdwenen er vele buitenplaatsen. Gelukkig zijn er aan de Volgerweg nog enkele kleine buitenplaatsen te vinden.”
De Eenhoorn
Een andere eyecatcher in de Beemster is boerderij de Eenhoorn, die is gebouwd in 1682. Deze
boerderij geeft een mooie weerspiegeling van de rijkdom en gewoontes in die eeuw. De voorgevel is ontworpen door Vingbooms en weelderig opgetrokken met stenen en sierwerk. In dit gedeelte vierde de eigenaar de vakanties. De achterkant van de boerderij is simpeler en bestaat voornamelijk uit hout. In dit gedeelte woonde de boer die de grond pachtte. De agrarische functie en de Amsterdamse deftigheid is een frappante combinatie. Hierdoor is deze boerderij een belangwekkend monument in de architectuurgeschiedenis en een genot voor het oog.
Werelderfgoed
De bijzondere verkaveling, de unieke overgebleven buitenplaatsen en boerderijen én het feit dat er na 1612 niets is veranderd aan de landindeling, maakt de Beemster heel bijzonder. Hierdoor heeft het Unesco de Beemster in 1999 Werelderfgoed gemaakt. Veel mensen zien de Beemster als een gebied met enkel rechte wegen en veel wind. Maar als u het achterliggende verhaal kent dan wordt uw interesse wellicht aangewakkerd. Bent u nieuwsgierig geworden naar de Beemster en wilt u meer weten? We vragen onze ‘gids’ Jaap Dik waar u dan het beste naar toe kunt gaan. “Natuurlijk het museum over Betje Wolff, geïnspireerd door de beroemde schrijfster die woonachtig was in de Beemster. Hier kunt u o.a. ook een maquette van Vredenburg, gemaakt door Pieter Post bezichtigen. Daarnaast kunt u naar het bezoekerscentrum Beemster gaan, waar u o.a. een virtuele ‘Beemster experience’ krijgt, die gemaakt is met prachtige drone beelden.”
Tot slot, de Beemster is niet voor niets werelderfgoed, laat u betoveren door de weinse landerijen, prachtige vergezichten en rijke historie.
Wilt u meer informatie over de Beemster en haar geschiedenis?
www.bezoekerscentrumbeemster.nl
www.historischgenootschapbeemster.nl
Museum Betje Wolff | telefoonnummer: 0299-681968
Met speciale dank aan Jaap Dik van Historisch Genootschap Beemster
*: Een organisatorische bundeling van diverse kennis en krachten om een groot organisatie-overstijgend of gebiedsgericht project (veelal infrastructurele projecten en grote onderzoeksprojecten) te realiseren en waarbij ook de financiële aspecten van de opdracht en samenwerking worden geregeld.
**: Johan van Oldenbarnevelt was raadpensionaris van de Staten-Generaal tijdens de Tachtigjarige Oorlog.
***: Molens werden met z’n drieën bij elkaar geplaatst omdat één molen het water maar 1,5 meter kon opvoeren. Op het moment dat het water 1,5 meter lager stond, werd een tweede molen geplaatst op dat lagere niveau en zo ook de derde. Nummer drie pompte het water in de gracht van molen twee en die deed dat weer naar molen één. De laatste pompte het in de ringvaart.
